Khoáng sản đất hiếm không chỉ là yếu tố nền tảng cho công nghệ hiện đại mà còn là nhân tố chiến lược trong quốc phòng và an ninh năng...
Khoáng sản đất hiếm không chỉ là yếu tố nền tảng cho công nghệ hiện đại mà còn là nhân tố chiến lược trong quốc phòng và an ninh năng lượng.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cạnh tranh địa chính trị, quốc gia nào kiểm soát được nguồn cung đất hiếm sẽ nắm giữ tương lai công nghệ thế giới.
Từ chiếc điện thoại di động trong túi áo đến những vệ tinh bay lượn ngoài không gian, đất hiếm đóng vai trò không thể thiếu trong gần như mọi ứng dụng công nghệ hiện đại. Dù chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong các thiết bị, những nguyên tố đất hiếm như neodymium, dysprosium hay terbium lại là yếu tố sống còn để các linh kiện hoạt động ổn định, hiệu quả và chính xác. Trong khi đó, nguồn cung đất hiếm lại vô cùng hạn chế và phân bố không đồng đều trên thế giới, khiến việc khai thác và sở hữu chúng trở thành một cuộc cạnh tranh địa chính trị khốc liệt.
Mỗi quốc gia đều đang cố gắng mở rộng ảnh hưởng, đảm bảo an ninh nguồn cung và giảm sự phụ thuộc vào đối thủ tiềm tàng. Câu chuyện về đất hiếm không còn chỉ là khai khoáng đơn thuần, mà đã trở thành vấn đề chiến lược, chi phối cả vận mệnh công nghệ và vị thế quốc tế của một quốc gia.
Yếu tố quan trọng trong ngành công nghệ, quốc phòng
Đất hiếm là nhóm khoáng sản có vai trò then chốt trong chuỗi giá trị công nghệ cao. Dù không nổi bật như vàng hay dầu mỏ, chúng lại là yếu tố không thể thay thế trong nhiều thiết bị công nghệ mà xã hội hiện đại không thể thiếu.
Một trong những ứng dụng nổi bật của đất hiếm là nam châm vĩnh cửu, loại vật liệu có sức từ mạnh và kích thước nhỏ, dùng trong động cơ điện, tai nghe, máy phát điện và nhiều thiết bị khác. Các nguyên tố như neodymium và samarium là thành phần không thể thay thế trong loại nam châm này. Riêng trong ngành năng lượng sạch, việc sản xuất xe điện không thể thiếu pin lithium-ion, mà đất hiếm đóng vai trò phụ trợ không nhỏ trong quá trình kiểm soát nhiệt và lưu trữ năng lượng. Tương tự, các tua-bin gió hiệu suất cao hiện nay cũng cần tới nam châm đất hiếm để hoạt động liên tục trong điều kiện khắc nghiệt.
Không chỉ dừng lại ở lĩnh vực dân dụng, đất hiếm còn giữ vai trò sống còn trong ngành công nghiệp quốc phòng. Một chiếc máy bay chiến đấu không thể bay nếu không có các cảm biến dẫn đường làm từ đất hiếm. Hệ thống radar, tên lửa hành trình, vũ khí dẫn đường bằng vệ tinh, thậm chí cả thiết bị phá sóng và bảo mật thông tin đều phụ thuộc vào các nguyên tố đất hiếm trong cấu trúc linh kiện. Vì thế, khả năng tiếp cận nguồn cung đất hiếm không chỉ là câu chuyện thương mại mà còn là bài toán an ninh quốc gia.
Mặc dù đất hiếm tồn tại ở nhiều nơi trên thế giới, song việc khai thác chúng lại cực kỳ phức tạp. Nguyên nhân nằm ở chỗ các nguyên tố này thường không nằm riêng biệt, mà được trộn lẫn với nhiều khoáng chất khác có tính chất hóa học tương tự. Việc tách chiết và làm giàu đất hiếm đòi hỏi công nghệ cao, chi phí lớn và thời gian dài. Không những thế, quá trình xử lý còn tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, nếu không kiểm soát chặt chẽ về mặt kỹ thuật và pháp lý.
Nguồn cung đất hiếm trên thế giới hiện nay chủ yếu đến từ một số ít quốc gia, mà nổi bật nhất là Trung Quốc. Với hơn một nửa trữ lượng đất hiếm thế giới nằm trong lãnh thổ, quốc gia này không chỉ kiểm soát phần lớn khâu khai thác, mà còn chiếm ưu thế tuyệt đối trong khâu tinh chế và chế biến sâu. Thậm chí, Trung Quốc từng sử dụng quyền kiểm soát này như một công cụ gây sức ép chính trị bằng cách tạm ngừng xuất khẩu sang các đối tác phương Tây vào năm 2023, cho thấy quyền lực mềm từ khoáng sản này có thể tác động lớn đến cục diện toàn cầu.
Tất cả những yếu tố trên đã khiến đất hiếm trở thành vấn đề vượt khỏi khuôn khổ ngành khai khoáng thông thường, trở thành trụ cột chiến lược không thể thiếu đối với cả các nền kinh tế công nghệ cao lẫn các lực lượng vũ trang hiện đại.
Các nước lớn trong cuộc đua đất hiếm
Trong bối cảnh đất hiếm giữ vai trò sống còn đối với công nghệ và quốc phòng, không có gì ngạc nhiên khi các cường quốc trên thế giới đều lao vào cuộc đua tiếp cận và kiểm soát nguồn cung khoáng sản này. Trung Quốc hiện đang nắm giữ lợi thế lớn nhất, không chỉ nhờ vào trữ lượng nội địa khổng lồ mà còn bởi họ đã thiết lập được chuỗi cung ứng hoàn chỉnh từ khai thác, tinh chế đến xuất khẩu. Mỏ Bayan Obo tại khu tự trị Nội Mông là minh chứng rõ ràng cho sự thống trị này, khi đây là mỏ đất hiếm lớn nhất thế giới hiện nay.
Tuy nhiên, sự phát triển vượt bậc của Trung Quốc đã làm dấy lên lo ngại trong nhiều quốc gia khác. Mỹ đã nhận diện vấn đề này từ sớm và từng ký nhiều thỏa thuận để đảm bảo an ninh nguồn cung đất hiếm, nổi bật là bản cam kết được ký vào năm 2017 và động thái đẩy mạnh phát triển khoáng sản nội địa vào năm 2020. Trong nhiệm kỳ hiện tại, Tổng thống Donald Trump tiếp tục chú trọng đến vấn đề này, thể hiện qua việc thúc đẩy các hiệp định hợp tác với Kazakhstan về khoáng sản chiến lược và năng lượng. Song song đó, Ukraina cũng trở thành đối tượng mà Mỹ nhắm tới vì nước này sở hữu tới 5% trữ lượng khoáng sản toàn cầu, trong đó nhiều mỏ nằm ở khu vực dưới ảnh hưởng của Nga.
Tại châu Âu, Liên minh châu Âu đang chịu áp lực lớn khi phải nhập khẩu tới 98% nam châm đất hiếm từ Trung Quốc. Điều này khiến họ đẩy mạnh tìm kiếm đối tác chiến lược tại Trung Á, nơi có nhiều quốc gia giàu tài nguyên nhưng thiếu cơ sở hạ tầng và công nghệ khai thác. Uzbekistan, chẳng hạn, đã công bố kế hoạch đầu tư 2,6 tỉ USD vào ngành khai khoáng, và Tổng thống nước này đã ký thỏa thuận với Pháp nhằm phát triển dịch vụ địa chất quốc gia. Những nỗ lực này không chỉ mở rộng nguồn cung mà còn tạo điều kiện thuận lợi để thu hút vốn đầu tư từ Mỹ và EU.
Nga cũng không nằm ngoài cuộc chơi. Dù từng chỉ là nước nhập khẩu lithium, Moscow nay tuyên bố sẽ sản xuất gần 60.000 tấn lithium carbonate vào năm 2030. Chính phủ Nga đang khuyến khích khai thác khoáng sản ngay cả tại những vùng có điều kiện khắc nghiệt như Siberia. Điều đáng chú ý là Tổng thống Putin sẵn sàng hợp tác với các đối tác quốc tế, bao gồm cả Mỹ, để khai thác tiềm năng này. Sự thay đổi chiến lược phần nào đến từ hệ quả của các lệnh cấm vận, khiến Nga buộc phải đẩy mạnh tự chủ nguyên liệu thô.
Ngay cả những quốc gia nhỏ như Romania cũng không đứng ngoài cuộc. Với nguồn tài nguyên đất hiếm đáng kể và tiềm năng kỹ thuật khai thác, Romania có thể đóng vai trò quan trọng trong việc giúp EU giảm phụ thuộc vào nhập khẩu từ Trung Quốc. Tuy vậy, quốc gia này chưa được EU đặt lên bản đồ ưu tiên đầu tư, phần vì thiếu một chiến lược quốc gia và phần vì hạ tầng khai thác chưa được hiện đại hóa đồng bộ.
Một điểm đáng lưu ý khác là vấn đề truy xuất nguồn gốc, vốn đang trở thành yếu tố then chốt để đảm bảo tính minh bạch, bền vững và tuân thủ quy định trong chuỗi cung ứng khoáng sản. Các tổ chức quốc tế như OECD và IEA đang kêu gọi xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc xuyên biên giới, với dữ liệu minh bạch về xuất xứ, hành trình địa lý và chuỗi sở hữu. Chỉ khi có được một hệ thống như vậy, thế giới mới có thể kiểm soát rủi ro, bảo vệ môi trường và duy trì nguồn cung khoáng sản ổn định cho tương lai công nghệ.
Đọc bài gốc tại đây.