Nằm ngay trên biên giới Mỹ - Canada, thư viện Haskell từng là biểu tượng cho tình hữu nghị giữa hai nước, nhưng tương lai của nó đang trở nên mơ hồ.
124 năm trước, Martha Stewart Haskell, một góa phụ giàu có, mang quốc tịch của cả Mỹ và Canada, đã thuê những người thợ lành nghề nhất để xây dựng một thư viện hoành tráng ốp đá granite xám với những cửa sổ kính màu. Bên trong, các phòng đọc sử dụng loại gỗ tốt nhất nhằm đảm bảo công trình trường tồn theo năm tháng.
Tuy nhiên, yêu cầu quan trọng và có lẽ kỳ lạ nhất của bà Haskell là tòa nhà phải tọa lạc ngay trên đường biên giới Mỹ - Canada. Tòa nhà Thư viện và Nhà hát Opera Haskell Free sau đó được dựng lên tại một góc yên bình phía nam tỉnh Quebec, Canada, và phía bắc bang Vermont, Mỹ từ năm 1904. Bà Haskell chọn vị trí này không chỉ vì ý nghĩa biểu tượng, mà còn để đảm bảo cả người Canada và người Mỹ đều được tiếp cận công trình để đời của mình.
Một dải băng đen trên sàn thư viện tượng trưng cho ranh giới hai nước, không phải biểu tượng của chia cắt mà là bằng chứng cho tình hữu nghị bền chặt giữa hai đồng minh thân cận nhất.
Trong hơn một thế kỷ qua, có lẽ không nơi nào dọc đường biên giới Mỹ - Canada dài gần 9.000 km, lý tưởng hòa bình lại được thể hiện mạnh mẽ hơn tại thư viện này. Người Canada có thể rời đất nước, đi bộ trên vỉa hè mở cạnh thư viện để vào cửa chính nằm ở phía Mỹ mà không cần hộ chiếu.
Nhưng gần đây, quan hệ Mỹ - Canada rơi vào khủng hoảng sâu sắc, khi Tổng thống Donald Trump tuyên bố muốn sáp nhập, cũng như tung ra chính sách áp thuế với nước láng giềng phương bắc.
Người dân Canada đột nhiên phải nhìn nhận lại mối quan hệ với Mỹ, với thế giới, và thậm chí giữa chính họ. Đồng thời, những động thái này cũng đảo lộn cuộc sống ở các thị trấn nhỏ dọc biên giới, nơi nhiều cộng đồng dân cư Canada và Mỹ từng có cuộc sống gắn bó mật thiết.
Mỹ hồi tháng ba thông báo sẽ cấm người Canada tự do đến thư viện. Lý do được đưa ra là chính sách biên giới mở của thư viện đã tạo điều kiện cho một số vụ vượt biên và dẫn tới những lo ngại về an ninh khác.
Bắt đầu từ tháng 10 năm nay, tất cả người Canada muốn sử dụng lối vào chính của thư viện sẽ phải đến cửa khẩu gần đó, mang theo hộ chiếu và nhập cảnh vào Mỹ.
Những người Canada không sở hữu thẻ thư viện Haskell đã bị cấm sử dụng vỉa hè để vào công trình. Một biển báo mới được dựng lên, cảnh báo rằng nếu làm vậy, họ sẽ bị bắt, đối mặt nguy cơ bị truy tố hoặc bị trục xuất khỏi Mỹ.
Hầu hết người Canada hiện vào thư viện qua lối cửa sau chưa từng được sử dụng trước đây.
Việc siết chặt an ninh tại thư viện Haskell diễn ra sau chuyến thăm hồi tháng một của Bộ trưởng An ninh Nội địa Mỹ Kristi Noem. Các đại diện thư viện cho hay chính quyền Mỹ đã liên tục gây áp lực nhằm hạn chế việc người dân tiếp cận Haskell trong những năm gần đây, thậm chí còn đề xuất người Canada và người Mỹ thay phiên nhau đến cơ sở này.
Bên trong thư viện, Bộ trưởng Noem cùng đoàn quan chức Mỹ đứng ở phía nam của dải băng đen, đối mặt với các nhân viên thư viện ở phía bên kia. Họ nói rằng nhiều vụ buôn lậu xuyên biên giới liên quan đến thư viện, trong khi đại diện thư viện khẳng định họ đã tăng cường an ninh.
Bất ngờ, bà Noem bước qua dải băng đen rồi sau đó nhanh chóng quay trở về vị trí ban đầu. Khi bước sang phía các đại diện thư viện, bà nói "bang thứ 51" và nói "Mỹ" khi quay lại. Hành động của Bộ trưởng Mỹ khiến giới chức thư viện sững sờ.
"Tôi thấy xấu hổ vì tôi là người Mỹ", Kathy Converse, tình nguyện viên lâu năm tại thư viện Haskell, cho hay.
Kể từ đó, các quan chức thư viện và chính quyền hai thị trấn liền kề, Stanstead ở Quebec và Derby Line ở Vermont, đã nỗ lực đấu tranh để giữ cho cơ sở này mở cửa với tất cả mọi người. Theo họ, chính quyền Tổng thống Trump đang phản ứng thái quá trước mối đe dọa tiềm tàng từ thư viện và các hạn chế mới có nguy cơ phá hủy mối quan hệ đặc biệt giữa hai thị trấn, vốn dùng chung nguồn nước, hệ thống thoát nước thải và lịch sử lâu đời.
Những biến động tại thư viện phản ánh rõ nét một hiện tượng lớn đang diễn ra tại hai thị trấn, khi chính sách với Canada của Tổng thống Trump đã làm đảo lộn quan hệ giữa hai nước láng giềng.
Trước đây, đối với nhiều người dân địa phương, hai cộng đồng gần như là một. Họ ăn uống tại nhà hàng ở bên này và sử dụng hồ bơi ở bên kia.
"Cứ như thể biên giới không tồn tại vậy", Fran Gonter-Gross, người Mỹ sống ở Derby Line và đang mượn một cuốn tiểu thuyết từ thư viện, nói. Bà cho biết rất "tức giận" về những hạn chế mới đối với người Canada.
"Toàn bộ chuyện này thật điên rồ", Gonter-Gross nói.
Khi thư viện Haskell trở thành tâm điểm của những căng thẳng địa chính trị, các nhà báo từ khắp nơi trên thế giới đã đổ về đây.
"Họ đến từ Đức, Thụy Sĩ, Pháp, Nhật Bản, rất nhiều nơi!" Sylvie Boudreau, chủ tịch hội đồng quản trị thư viện, cho hay. "Martha Stewart Haskell đã cố ý muốn thư viện nằm trên đường biên giới. Nhưng tôi không nghĩ vào năm 1901, bà ấy có thể tưởng tượng được mọi việc ngày hôm nay trở nên như thế này".
Khi khởi công dự án vào năm 1901, bà Haskell đã ở tuổi 70 và được thừa kế khối tài sản lớn từ người chồng quá cố để lại.
"Haskell giàu có, có ảnh hưởng chính trị, mọi người thường đến nhà bà ấy để đọc sách và xem kịch", Boudreau nói.
Công trình hoàn thành vào năm 1904, vài năm trước khi bà Haskell qua đời, gồm một thư viện ở tầng dưới và một nhà hát opera 400 chỗ ngồi ở hai tầng trên.
Gia đình bà sau đó tặng tòa nhà cho hai cộng đồng ở hai bên biên giới và người dân tiếp tục đến thăm thư viện mà không cần bận tâm đến ranh giới.
Boudreau, chủ tịch hội đồng quản trị thư viện, từng là sĩ quan của Cơ quan Biên phòng Canada (CBSA). Bà vẫn nhớ thời điểm bà gia nhập cơ quan vào năm 1998, một thập kỷ sau khi Hiệp định Thương mại Tự do giữa Canada và Mỹ được ký kết, mọi người đều nói về việc mở cửa biên giới hơn nữa.
"Trong ba năm, tôi không nghĩ mình có việc gì để làm", bà nói.
Kể cả sau vụ tấn công khủng bố ngày 11/9/2001, khi an ninh biên giới được thắt chặt, thư viện và nhà hát opera vẫn tiếp tục hoạt động đúng như ý muốn của Haskell.
"Dù từng làm việc cho cơ quan hải quan, tôi vẫn tin rằng không nên có biên giới", Boudreau cho biết thêm. "Tôi biết điều đó thật không tưởng".
Theo Cục Hải quan và Biên phòng Mỹ, thư viện Haskell vẫn liên tục "bị lợi dụng bởi những cá nhân có ý định nhập cảnh Mỹ trái phép và buôn lậu hàng hóa".
Năm 2018, một người đàn ông Canada đã bị kết án 51 tháng tù vì buôn lậu hơn 100 khẩu súng ngắn từ Vermont vào Quebec, trong đó có một số khẩu súng được giấu trong ba lô, để vào thùng rác nhà vệ sinh của thư viện, sau đó được lấy ra và bán ở Canada.
Boudreau khẳng định họ đã thắt chặt an ninh trong những năm gần đây. Nhân viên thư viện cũng cảnh giác hơn. Họ sẽ thông báo cho các quan chức biên phòng ở cả hai phía về bất kỳ sự kiện đặc biệt hay chuyến thăm theo đoàn nào.
Ban quản trị cũng cấm tổ chức các cuộc đoàn tụ gia đình từng diễn ra bên trong thư viện, nơi những người sống ở Canada hoặc Mỹ, không thể đến thăm nước kia, sẽ gặp gỡ.
Các quan chức thư viện đang lên kế hoạch cải tạo quy mô lớn ở phía Canada nhằm đối phó với những hạn chế mới. Họ dự định lắp đặt một cửa sau mới, dựng mái hiên và xây thêm lối đi cùng một bãi đậu xe nhỏ.
Một chiến dịch gây quỹ trên trang GoFundMe đã quyên góp được gần 200.000 USD, gấp đôi dự toán ngân sách cho việc cải tạo.
Bàn về lý do nhiều người quyên góp cho thư viện, Steve Timmins, khách tham quan đến từ phía Canada cho rằng nơi đây "là biểu tượng quan trọng của tình hữu nghị không thể bị tước bỏ".
Vũ Hoàng (Theo AP, AFP, Reuters)
Đọc bài gốc tại đây.